معرفی کتاب: رهیافتی به تاریخ ریاضیات در ایران معاصر

سرشناسه : قاسملو، فرید،‏‫ ۱۳۴۸‏

‏عنوان و نام پديدآور: رهیافتی به تاریخ ریاضیات در ایران معاصر / گردآوری و نگارش فرید قاسملو.

‏مشخصات نشر: تهران: فاطمی‏‫، ۱۳۹۵.‬

‏مشخصات ظاهری: ‏‫۳۰۰ ص.‬: مصور، جدول.

‏شابک: ‏‫۹۷۸-۹۶۴-۳۱۸-۹۳۷-۲‬

‏وضعیت فهرست نویسی : فیپا

‏موضوع: ریاضیات — ایران — تاریخ

‏موضوع: Mathematics — Iran — History

‏رده بندی کنگره: QA۲۷‭‬ ‭/‮الف‬۹‏‫‬‭‏‫‭ق۲ ۱۳۹۵

‏رده بندی دیویی: ‏‫‬‭‭۵۱۰/۹۵۵

‏شماره کتابشناسی ملی: ۴۵۵۹۲۷۴

فهرست مطالب

پیشگفتار

مقدمه

فصل اول: رهیافت ورودی به موضوع

فصل دوم: نگاه تاریخی به ریاضیات

فصل سوم: ریاضیات در ایران، از افتتاح دارالفنون تا تأسیس دانشگاه تهران

فصل چهارم: پس از دارالفنون تا ابتدای دانشگاه

فصل پنجم: دانشگاه تهران تا مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات

فصل ششم: ریاضیات، بیرون از دانشگاه، اما در ارتباط با دانشگاه

فصل هفتم: نادره کاران؛ پدیدآورندگان آثار ریاضی از نخستین نسل ها

فصل هشتم: چاپ و نقش آن در تاریخ ریاضیات ایران معاصر

فصل نهم: ترجمه ی متون ریاضی به زبان فارسی در تاریخ معاصر ایران

فصل دهم: برنامه ی (پروگرام) درسی ریاضی در ایران، نگاه تاریخی

فصل یازدهم: کتاب های درسی ریاضی در ایران

فصل دوازدهم: جریده نگاری ریاضی در ایران

فصل سیزدهم: واژه گزینی و واژه سازی ریاضی در ایران

فصل چهاردهم: سیاق و سیاق نویسی در ریاضیات معاصر ایران

سخن پایانی

منابع

نمایه ها

تصاویر

متن پشت جلد

یکی از حوزه‌های کمتر بررسی شدۀ تاریخ علم در ایران، دورۀ معاصر آن (از نیمه‌های حکومت قاجار تاکنون) است. بررسی این دوره از تاریخ علم ایرانی هم نظریه‌پردازی، هم منبع‌شناسی و هم روش‌شناسی خاص خود را دارد که بر این اساس، پژوهش دربارۀ آن را با ادوار گذشتۀ تاریخ علم در ایران متفاوت ساخته است.

ناظر به این سه اصل (نظریه‌پردازی، منبع‌شناسی و روش‌شناسی) کتاب حاضر نگاهی دارد به تکوین دانش ریاضی در ایران در دورۀ معاصر، (از نیمۀ حکومت قاجار) با تأکید بر هنگام تأسیس دارالفنون (تا برپایی مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات (پژوهشگاه دانش‌های بنیادی فعلی) در تهران. در کتاب حاضر در چهارده فصل، گوشه‌های مختلفی از تاریخ ریاضیات در ایران معاصر شامل تأسیس دارالفنون و دانش ریاضی در آن؛ تأسیس دانشگاه تهران و گروه ریاضی آن؛ چگونگی پیدایش انجمن ریاضی ایران و مانند آن مورد بحث قرار گرفته است.

پیشگفتار

 در دوران یکصدوپنجاه ساله ی اخیر توجه ما به تاریخ کم و کمتر شده است؛ یعنی از وقتی که با غرب متجدد آشنا شدیم، دیگر نیازی به تاریخ حس نکردیم زیرا خود را نیازمند تجددی یافتیم که بیرون از تاریخ ما بود و باید اجزایی از آن را به دست می آوردیم. پیداست که رسم و روشی که از بیرون گرفته می شود، کاری به تاریخ ندارد. چون ما تجدد را درست نشناختیم این را هم متوجه نشدیم که تجدد چه اهمیتی برای تاریخ قائل است و تاریخ در آن چه شأنی دارد. شاید به همین دلیل باشد که تا این اواخر، علم تاریخ در میان ما تقریباً مهجور بوده است. وقتی تاریخ به طور کلی مهجور باشد، تکلیف تاریخ علم و فلسفه، ادب و فرهنگ، تعلیم و تربیت و … معلوم است. البته پژوهش در تاریخ علم پزشکی سابقه ی شصت ـ هفتاد ساله دارد و در زمان ما هم چندان بیرونق نیست؛ اما بقیه ی علوم تا این سال ها تقریباً به دست فراموشی سپرده شده بودند. در حدود پنجاه سال پیش، در دانشگاه ها درس های تاریخ فرهنگ و تاریخ علم اسالمی به عنوان درس های عمومی یا اختیاری در برنامه ی درسی قرار گرفت و کتاب هایی هم برای تدریس فراهم شد؛ اما تاریخ جامع علوم در ایران هنوز نوشته نشده است.

در کار تاریخ نویسی دوران اخیر، شرقشناسان گشایندة راه و پیشرو بودند. آن ها اولین کتاب های تاریخ ادب و علم و فلسفه و معارف ما را نوشتند و پژوهندگان ما در پی آنها قدم گذاشتند، چنانکه در سال های اخیر در قلمرو تاریخ علم، پژوهش هایی با نوشتن چندین رساله صورت گرفته و آثاری در تاریخ ریاضی، نجوم، مهندسی و … فراهم آمده است. اما مطلب درخور توجه در تاریخ علم ما، گسست و جدایی است که میان قدیم و جدید حادث شده است. در حقیقت، گذشته ها به دو دوره ی تاریخی تقسیم می شوند: دوران پیش از تجدد و دوران آشنایی با تجدد. با آمدن علم جدید، نظام تعلیم و تربیت تغییر کرد. درس های نجوم، ریاضی و حتی پزشکی در حوزه های علمی تعطیل شد و طالب هم دیگر کمتر پیشگفتار رهیافتی به تاریخ ریاضیات در ایران معاصرهشتِ داوطلب آموختن مطالب کتاب هایی مانند شرح چغمینی بودند. با توجه به این پیشآمد، دو تاریخ علم داریم: یکی تاریخی که به تجدد می رسد و دیگر تاریخی که از زمان آشنایی با تجدد آغاز می شود. در این هر دو تاریخ باید تأمل کنیم و از آنها درس بیاموزیم. بسیار اهمیت دارد بدانیم چگونه علم جدید را فرا گرفتیم، به آن چه وقعی گذاشتیم و در آموزش و پژوهش آن چه اهتمامی ورزیدیم و آن را به کجا رساندیم. این پژوهش را در همه ی علوم با توجه به اینکه از کجا آغاز کردیم و در چه راهی رفتیم و به کجا رسیدیم، باید انجام دهیم.

«تاریخ ریاضیات در ایران معاصر» از جمله ی این پژوهش های ضروری و ارزشمند است که پژوهشگر گرامی آقای فرید قاسملو در باب ریاضیات جدید در ایران انجام داده اند. در این کتاب می خوانیم که آشنایی با علم جدید از چه زمانی آغاز شده و چه کسانی در راه آن، قدم گذاشته اند. همچنین، با ریاضی دانان و معلمان ریاضی ایران و با برنامه های درس ریاضی در مدارس، دانشگاه ها و آثاری که در علوم ریاضی نوشته یا ترجمه شده است، آشنا می شویم. از کوشش آقای قاسملو که در تاریخ دویست ساله ی آشنایی ما با ریاضیات جدید به خوبی تتبع کرده و اثری خواندنی و قابل استناد پدید آورده اند، پیداست که ایشان آغازکننده اند و باید امیدوار بود که راه این پژوهش را خود ایشان و دیگر پژوهندگان ادامه دهند. نگارنده در مقدمه نوید داده اند که گام بعدی را در تحلیل مضامین آثار ریاضی دانان، استادان و معلمان ریاضی ایران معاصر با نظر به وضع ریاضیات در دیگر کشورها برخواهند داشت و نکته ی آخر اینکه، ایشان در مقام حق شناسی کتاب خود را به استاد گرانقدر دکتر مهدی بهزاد، ریاضی دان معاصر و عضو پیوسته ی فرهنگستان علوم تقدیم کرده اند.

رضا داوری اردکانی، رئیس فرهنگستان علوم